Уул уурхайн үндэсний ассиоцацийн ерөнхийлөгч Д.Дамбатай тус салбарын хэтийн төлөв хийгээд жишиг үнэ зэрэг цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Улсын төсөвт нүүрс, зэсийг тэдэн ам.доллар байна гээд урьдчилан тооцоолдог. Гэтэл энэ нь бодитой болж чадахгүй байгаа. Тиймээс жишиг үнийг бизнесмэнүүд их шүүмжлэх юм. Энэ салбарт удсан хүний хувьд та үүнийг юу гэж бодож байна вэ?
-Жишиг үнэ гэж нэг хэцүү асуудал байна. Энэ бол бизнес эрхлэгчдэд маш их дарамт болж байгаа. Зах зээлийн худалдааны бодит байдлаасаа хэдийнэ зөрчихсөн. Манайхан нүүрсээ 40-50 ам.доллараар борлуулж байхад жишиг үнээр бол 100 ам.доллараар бодож татвар авах жишээтэй. Үүнийг бид өөрчилж, бодит амьдралд нь ойртуулах ёстой. Нүүрсээ борлуулж буй болон татвар ногдуулж байгаа үнэ адилхан байх ёстой шүү дээ.

Тиймээс жишиг үнийн асуудлыг шийдэх ёстой болж байна. Тусдаа ажлын хэсэг гаргадаг юмуу эсвэл ашиг сонирхлын зөрчилгүй, хөндлөнгийн байгууллагууд хамтарч байж жишиг үнэ тогтоох ёстой. Түүнээс биш татварын байгууллага өөрөө жишиг үнэ тогтоох нь эрх ашгийн зөрчилтэй шүү дээ. Улсын төсвийг бүрдүүлэх үүрэгтэй байгууллага аль болох ахиу татварын орлого авахын тулд "Та нар ийм байх ёстой” гээд л өндөр босго тогтоогоод байна. Ялангуяа, манай улс шиг дэд бүтэцгүй нөхцөлд олон улсын буюу дэлхийн зах зээлийн үнэ ханшийг баримтлах ямар ч боломжгүй байгаа юм.

Зэсийн баяжмалаас бусад ашигт малтмалыг олон улсын жишиг үнэд хүргэж борлуулах боломж манай уул уурхайн салбарт хомс байгаа шүү дээ. Жишиг үнэ гэж тухайн бүтээгдэхүүнийг худалдан авч байгаа орнуудын далайн эргийн боомтууд дээр хүргэж өгөн зарж байгаа үнийг хэлээд байна. Гэтэл манайхан зарим нь уурхайн аман дээрээ, олонх нь улсын хил дээрээ зарж байгаа шүү дээ. Ийм нөхцөлд жишиг үнэ тогтоож мөрдөх нь худал болоод байгаа юм. Тиймээс өөрсдийнхөө бодит амьдралд нийцсэн үнийг шинээр тогтоон гаргаж, түүндээ зохицуулах нь шударга ёсонд нийцнэ.

-Одоо тэгвэл бид шударга ёсонд нийцсэн жишиг үнийг тогтоохын тулд юу хийх ёстой юм бэ?
-Ер нь жишиг үнийг маш сайн судалгааны үндсэн дээр төлөвлөх ёстой. Манай улсад судалгаа хийдэг байгууллага бараг байхгүй байна шүү дээ. Эрдэс баялгийн үнэ ханшийн судалгааг хийдэг байгууллага одоогоор Монгол Улсад үгүйлэгдэж байна.

Нөгөөтэйгүүр, компаниудаасаа өнөөдөр бодит амьдрал дээр байгаа буюу гэрээнийх нь үнийг судлах шаардлага амьдралаас урган гарч байна шүү дээ. Ялангуяа, татварын байгууллага, Сангийн яам, Ашигт малтмалын газар ч гэсэн үүнд оролцоод бодит амьдрал дээр жишээлбэл, нүүрс ийм үнээр борлуулагдаж байгаа юм байна, үүнд нь тохирсон ийм хэмжээний татвар ногдох ёстой. Энэхүү татвараар улсын төсөвт ийм мөнгө орно гэдгийг аж ахуйн нэгж байгууллагууд дээр амьдралд ойрхон судалгаа хийсний үндсэн дээр л гаргаж ирнэ.

Гэтэл Хятадын нэг сэтгүүл дээр гарсан урд хөршийн дотоодын үнийг харж байгаад л жишиг үнийг тооцоод байгаа шүү дээ. Энэ нь амьдралд нийцэхгүй байна. Тэр Хятадын сэтгүүлүүдэд гаргаад байгаа үнэд тээврийн зардал, НӨАТ орчихсон шал өөр үнэ байдаг. Гэтэл манай уул уурхайн компаниуд нүүрсээ машинаар л зөөж байгаа шүү дээ. Харин Хятадад машинаар нүүрс зөөдөг худалдаа бараг л байхгүй.

-Үүнээс гадна түгээмэл тархацтай ашигт малтмалыг тусад нь салгаад бүх эрх мэдлийг орон нутагт шилжүүлнэ гэж зарим хүмүүс ярьж байгаа нь хэр зохистой вэ?
-Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалыг орон нутагт нь өгье гэж байгаа юм. Мэргэжлийн хүний хувьд би үүнийг маш бэрхшээлтэй гэж үзэж байгаа. Яаж тэр кадастрыг нь зохицуулах юм. Яаж үнэлгээ, нөөцийн тооцоог нь хийх юм бэ. Энэ бүгд нэлээд битүү, ойлгомжгүй байгаа. Бодвол үүнийг сайжруулах, энэ чиглэлээр журам гарах байлгүй. Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалыг орон нутагт өгөхөд татгалзахгүй.

Хамгийн гол нь орон нутаг өөрсдөө үүнийг авах сонирхол нь хэр байгаа юм бэ гэдэг асуудал гарч байгаа юм. Зарим хүн авах сонирхолтой гэж байгаа л даа. Гэтэл зарим Засаг дарга нар эрх мэдэл, албан тушаалаа хэтрүүлэн ашиглах вий гэж санаа зовж байна. Түүнээс биш эрдэс баялгийн салбар чинь тооцоотой, геологи хайгуулын ажил чинь шинжлэх ухааны үндэстэй явдаг, нарийн судалгаанд суурилдаг, маш их ажиллагаагаар түүний нөөц, баялгийг тогтоодог. Дараа нь техник, эдийн засгийн үндэслэл боловсруулдаг. Үүнийг орон нутаг хийж чадах уу, үгүй юу гэдэгт би л лав эргэлзэж байна.

-Уул уурхай манай эдийн засгийн тэргүүлэгч салбар гэдэгтэй мэдээж хэн ч маргахгүй. Гэхдээ уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ түрүүлээд зээлээд идчихдэг. Өчнөөн мянга, сая тонноор нь олборлож байгаа боловч тэндээс ганц ч ширхэг цент одоо орж ирэхгүй гэж байгаа. Энэ буруу жишгийг цаашид яаж халах вэ?
-Энэ бизнест төр оролцдогоо л болих ёстой. Төр оролцсоны гай л ингэж харагдаж байгаа юм. Төр оролцохоор улстөрчид сонгуулийн үеэр ард түмэнд сайн хүн болж харагдах гээд баахан бэлэн мөнгө амалчихсан. Тэрхүү бэлэн мөнгөө өгч чадахгүй болмогц ашигт сонирхлын зөрчлөөр урьдчилаад бэлэн мөнгө авчихсан. Түүнийг нь одоо хүртэл төлж чадахгүй л явж байна шүү дээ. Цаашид энэ нь Монгол Улсад томоохон хатуу сургамж боллоо.

Дахин хэзээ ч ингэж болохгүй гэдгийг дээр дооргүй, төрийн удирдлагууд, улстөрчид, энгийн иргэн хүртэл ойлгох ёстой. Тэр 21 мянган төгрөгийг тараасан нь урд хормойгоо хойдохоороо нөхсөн ажил байсан Энэ нь өнөөдөр эргээд ард түмний нуруун дээр өр болж ирж байна. Улстөрчдөд бол ямар ч хохиролгүй шүү дээ.

Өөрсдөө адилхан 21 мянган төгрөгөө аваад л явчихсан байгаа. Иймэрхүү байдлаас болоод л уул уурхайн салбарын бодлого руу улстөрчид, төрийн оролцоог багасгах бодлогыг баримтлах ёстой гэж үзээд байгаа юм. Эрдэс баялгийн бодлогодоо ч үүнийг тусгасан. Төр бол хяналт шалгалт, мониторинг гэх мэт зүйлээ л хийнэ биз. Түүнээс биш компаниудтай өрсөлдөж, нүүрс олборлох, тэгээд борлуулах, зээл авах гээд л байх хэрэггүй. Тэгээд ард түмэнд хүчээр мөнгө тараадаг гэх мэтээр иймэрхүү зүйлийг л болъё.

-Тэгвэл 2025 он гэхэд манай эрдэс баялгийн салбар ямар болсон байх бол?
-2025 он хүртэл Монгол Улсын эрдэс баялгийн салбар хөгждөгөөрөө хөгжинө. Илүү хурдацтай хөгжих боломж бололцоо нээлттэй гэдэг нь харагдаж байна. Яагаад гэвэл, Хөрөнгө оруулалтын тухай хууль шинэчлэгдэн батлагдлаа. Энэ нь хөрөнгө оруулагч нарт таатай нөхцлийг бүрдүүлж чадлаа. Нөгөөтэйгүүр, бодлогын баримт бичигтэй боллоо.

Үүнийгээ дагаж, Ашигт малтмалын хуульд бага зэрэг өөрчлөлт оруулбал стратегийн гэдэг нэрээр хувийн хэвшлийн эзэмшиж байгаа ордуудыг булаан төрд авах гэсэн үйл ажиллагаа зогсоно байх. Ингээд явбал 2025 он гэхэд Монгол Улсын уул уурхайн салбар өнөөгийн байгаа төвшнөөсөө эрс өндөр төвшинд гарах, монгол хүний орлогын эх үүсвэр өсч, нэмэгдэнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

-Монгол хүний орлого хэдэн хувиар өснө гэж та үзэж байна?
-Одоогоор нэг монгол хүнд 3000 ам.долларын орлого ногдож байгаа. 2025 он гэхэд жам ёсоороо уул уурхайн салбар хөгжиж чадвал нэг хүнд 7000-8000 ам.долларын орлого ногдох болов уу гэж харж байна. Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг "Эрдэс баялаг-2025” хэлэлцүүлэг дээр "Алсын хараатай байцгаая” гэж илтгэлдээ хэлсэн. Алсын хараатай байхын тулд бодлогын баримт бичгүүд маань их зөв байх хэрэгтэй.

Өөрөөр хэлбэл, хэн дуртай нь уул уурхайн салбарт нэг сонин хууль санаачлан орж ирээд л, тэр нь салбарыг тэр чигт нь нам унагаагаад л байж болохгүй. Хэд хэдэн удаа ийм үйлдэл болж, уул уурхайн салбарыг цөөнгүй унагалаа шүү дээ. Энэ нь томоохон сургамж юм.

Цаашид үүнийгээ больж, арай эрүүл саруул ухаанаар хандаж, тогтвортой байцгаая. Ингэхийн тулд эрхзүйн орчноо тогтвортой, татварын бодлогоо оновчтой болгоё гэдэг дээр бүгдээрээ санал нэгтэй тогтож байгаа.