Дорноговь аймгийн Мандах сумын нутаг Цагаан суваргад МАК-ийн зэсийн уурхайн бутээн байгуулалт ид өрнөж байгаа. Тус уурхайн төслийн талбайн инженер Х.Жолдоонтой уурхайн хэтийн төлвийн талаар ярилцлаа.
        -Цагаан суварга гэж энэ том бүтээн байгуулалтад оролцож буй таныг ихээхэн туршлагатай хүн гэж ярьдаг юм билээ. Энд хэзээнээс эхлэн ажиллаж байна вэ?
-МАК-ийн бүтээн байгуулалтыг ярих гэвэл их цаг орох байх. Монголчуудад МАК-нас хүртээсэн буян их. Би өөрийн тухай ярих гэвэл бас л ихийг хуучилна. Их яривал өөрийгөө магтсан болно. Товчоор хэлхэд залуугаасаа уул уурхайтай холбогдсон. Эзэмшсэн мэргэжилдээ үнэнч хүн. Би Ховд аймгын Булган сумын уугуул 1981 оноос Эрдэнэтийн баяжуулах үйлдвэрт 23 жил ажилласан. Дараа нь МАК-тай холбогдоод өнөөдөр энэ том бүтээн байгуулалтад гар бие оролцож байгаадаа баяртай явдаг. Эрдэнэт ямар үйлдвэр билээ, түунийг мэдэхгүй хүнгүй. Өнөөдөр Цагаан суваргыг түүнээс дутахгүй том үйлдвэр болгохын төлөө энэ олон хамт олонтой ажиллаж байна.Эрдэнэтэд намайг ажиллаж байхад Оросын 4000, Монголын 2500 гаруй инженер, техникийн ажиллагсад мөр зэрэгцэн ажиллаж байлаа. Жилд 18-25 сая тонн хүдэр боловсруулдаг байсан. Монголчууд бид оросуудаас их зүйл сурч, туршлага ч хуримтлуулсан. Тэнд олон аавын хүүхдүүдтэй мөр зэрэгцэж явлаа.Битэндтермийнбригадаас ерөнхий инженер болтлоо ажилласан. УИХ-ын гишүүн Я.Санжмятав бид хоёр цуг ажиллаж байлаа. Инженер болгоныг бүх цехээр дамжуулдаг байсан. Энэ нь үйлдвэрийг бүрэн таньж мэдэхэд их нөлөөлсөн. Тэгж байж л дараа нь ямар нэгэн ажилд томилдог байлаа. Соц нийгмийн үед бүх зүйл хатуу байсан ч бидэнд их зүйл сургасан. Эрдэнэт үйлдвэрийн дарга асан Ш.Отгонбилэгийг байх үед үйлдвэрийн тавдугаар өргөтгөлийн Өөрөө нунтаглах цехийг ашиглалтад оруулаад л тэндээс явсан даа.
        -Таныг олон уурхайд ажилласан туршлагаа Цагаан суваргад хуваалцахаар ирсэн гэж ойлгож болох нь ээ, тэгвэл?
-Цагаан зээр нутаггүй гэдэг шиг миний олж авсан мэргэжил ийм юм хойно. Хаана шинэ уурхай нээгдэнэ тэнд л очдог болсон. Уул уурхайн үйлдвэрлэл гэдэг улс нийгэмд асар их үр өгөөжөө өгч байдаг. Би Эрдэнэтэд ажиллаж байгаад 2003 онд МАК-ийн Бумбатын алтны уурхайд үндсэн тоног төхөөрөмж дээр ажилласан. Мөн Бороогийн алтны уурхайд ахлах металурагчаар хоёр жил ажилласан. Боловсон хүчнийг бэлтгэх, тэднийг химийн бодистой харьцах талаар зааж, чиглүүлж өгсөн. Ер нь уул уурхайн мэргэжлийг эзэмшинэ гэдэг тэвчээр хатуужилтай, тууштай ажиллаж чадах хүн л үр дүнд хүрнэ гэж залуучууддаа хэлдэг. Цагаан суваргын энэ талбайг онгон байхад хэдэн техник 10 белаз аваад угсралцах ажилд нь оролцож байлаа. Дараа нь газар шорооны ажил хийлцсэн. Энд салхи ихтэй, хавар намар элсээр их шуурдаг нутаг. Ер нь улирал бүр хатуу ширүүн талдаа. Зун гэхэд газартаа 50 хэмийн халуун болдог. Анх ажлын гараагаа эхлүүлж байгаа залуу хүнд бол чанга үе гарна. Тэгэхдээ манай энд хангалт, байр сууц сайн. Бэрхшээх зовлон бага.
        -Таныг Даланжаргалангийн Элдвийн нүүрсний уурхайг сайн мэдэх хуний нэг гэх юм билээ. Энэ уурхайн тухай ярихгүй юу?
-Ер нь уурхайчид, тэр тусмаа инженер хүн хөрвөх чадвар сайн байхыг шаарддаг. Өөрийн 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай уул уурхайн компанид ажиллахад барууны техник технологоос суралцах шаардлагатай болдог. Мөн л МАК-ийн салбар уурхай шүү дээ. Өнөөдөр Даланжаргалангийн уурхайд дэлхийд хоёрт ордог тээрэмтэй техник нэвтрээд ажиллаж байна. Үүнийг манай инженер техникчид ажиллуулж байгаа. Энэ уурхай жилд 75 мянган тонн хагас коксжсон утаагүй түлш үйлдвэрлэх үйлдвэрийг 2011 оны хоёрдугаар сард ашиглалтад оруулсан юм. Ажилчдыг нь бид өөрсдөө сургасан. Одоогоор Монголд тийм технологи байхгүй. Энэ утаагүй түлшийг Засгийн газраас жилд 60 мянган тоннийг авч байхаар тохирсон ч одоо болтол Улаанбаатарт авахгүй байна. Зах зээл байхгүй учир одоо зогссон. Үүнийг анх МАК санаачилсан юм шүү дээ.
         -Цагаан суварга гэж зэсийн том уурхай бий болж байгаа. Энэ уурхайн хэтийн төлөвийн тухай ярихгүй юу?
-Монголчууд Цагаан суваргыг мэдэж бас хүлээж байх учиртай. Өнөөдөр Оюутолгой гэж том жижиггүй ярьж байна. Тэр нь гүйцэд ашиглалтад ороогүй байгаа щүү дээ . Тэгтэл хажууханд нь түүнээс дутахааргүй Цагаан суварга гэж том эсийн уурхай зэрэгцэн ашиглалтад орох гэж байхад ярихгүй, сурталчлахгүй байгаа тал бий. Үнэхээр Цагаан суварга гэдгийг ярихаас аргагүй том бүтээн байгуулалт босч байгаа мэдэж байгаа биз дээ. МАК гэдгийг хүмүүс мэддэг ч улс нийгэмд оруулж буй үр өгөөжийг нь тэр болгон сайн мэддэггүй. Саяхан Дорноговийн Мандах, Өмнөговийн Гурвантэс суманд тэмээ өсгүүлэх гэж малчдад "Ботгонд бонус" төсөл хэрэгжүүлж байгаа нь нэг жишээ. Тус компани Монгол Улсыг яаж хөгжүүлэх вэ, МАК-аас ямар хөрөнгө оруулах вэ гэж зүтгэдэг. Энэ Цагаан суварга гэдэг Эрдэнэттэй эн зэргэцэх. Оюутолгойн дараа орох том үйлдвэр юм шүү дээ. Ирэх онд ашиглалтад орж эхлэхдээ жилд 14.6 сая тонн хүдэр бодовсруулах, мөн зэс молебдень олборлох юм. Одоогоор энэ нутагт молебдень , зэс, алтны нөөд багагүй байгаа нь тогтоогдоод байна. Энд 1200-1400 хүн ажиллах байр бий болоод байгаа. Цагаан суварга Монголын түүхэнд анх удаагаа гадны хөрөнгө оруулалтгүйгээр бие даан байгуулж түүхэнд нэрээ үлдээх компани болж байгаагаараа онцлогтой. Техник технологийн хувьд ч сүүлийн үеийн дэвшилтэт техникийг сонгож байгаа. Цагт 1200 тонн хүдэр бутлах хүчин чадалтай бүрэн автоматжсан шалгарсан техник манайд нэвтрээд байна. Энэ нь азид манайхаас өөр улсад байхгүй. Цагаан суварга сүндэрлэхэд бэлэн болоод байна. Ирэх оны дундуур ашиглалтад орно. Бидний зүгээс хүсч байгаа нэг зүйл бол Засгийн газраас жаахан дэмжээд өгөх хэрэгтэй байгаа юм. МАК гаднаас үндэснийхээ гурван компанийг авч ажиллуулдаг. Үүгээрээ бусдаас давуу талтай. Манай бүтээн босголтыг орон нутгийнхан их дэмжиж байгаа. Бид 4000 гаруй мод бут суулгасан. Энэ говьд бүтэн төгөл байгуулах гэж байгаа. Говьд мод ургуулж болдог юм гэдгийг харуулах гэсэн юм. Ирэх оноос онгоцны буудал баригдана.
       -Ямар дэмжлэг хэрэгтэй байгаа юм бэ?
-Ийм том төсөл хэрэгжүүлж байгаа хувийн хэвшлийн компани гэж манайд одоогоор байхгүй. Цагаан суварга шавхагдашгүй нөөцтөй. Зөвхөн манай энэ хэсэгт 20 жил ашиглах нөөц бий нь тогтоогдсон. Юу хүсч байна вэ гэвэл Засгийн газраас манаихыг НӨАТ-ийн татвараас чөлөөлөх, "Чингис", "Самуурай бондоос багахан хүртээж өгөөч гэх байна. Энэ бугднйг эргуүлээд авчихад маш амархан шүү дээ. Ийм том бүтээн босголт хийж байгаа хувийн хэвшлийн ганц компаниа жаахан дэмжээд өгөх хэрэгтэй байгаа юм. Өөр хүсэх юм байхгүй ээ.
       -Гадаадаас нарийн мэргэжлийн ажиллах хүчин авдаг уу. Ажиллах хүчний хувьд ямар бодлого баримталдаг вэ?
-Цагаан суваргад гаднаас өндөр мэргэжлийн хүн авч ажиллуулах шаардлага байхгүй. Сүүлийн үед Германд явуулж сургадаг болсон. Хүний оюуныг хөгжүүлэхэд хөрөнгө их зарцуулж байна. Манайх 500 гаруй хятад ажилчид улиралын чанартай ажиллуулсан. Одоо бол мэргэжилтнээ дотооддоо бэлтгэж өөрсдөө сургаж байна. Манай залуучууд хөрвөх чадвартай, сайн бэлтгэгдэж байгаа. Гадаадаас багш ирүүлж сургадаг. Ер нь ШУТИС-д уул уурхайн мэргэжлээр сайн бэлтгэгддэг болсон байна билээ. Цагаан суваргад Эрдэнэтэд ажиллаж байсан туршлагатай инженер техникийн мэргэжлийн хүмүүс байгаа. Мөн МАК сангаас сурч байгаа хүн олон. Ажилчиддаа байр олгодог гээдярих юм их ээ. Манай улсад нийгмийн төлөө үйл ажлаа явуулдаг хувийн хэвшлийн уул уурхайн компани байдгийг би мэдэхгүй юм байна. МАК-ийн бодлого нь нээлттэй, багаар ажиллаад сурчихсан хамт олон байдаг юм. Манай Ерөнхийлөгч бидэнд "Энэ бүтээн босгож байгаа зүйл чинь та нарын өмч шүү" гэж хэлдэг юм. Ер нь хэтийн төлөв нь ирээдүйгээ харсан ажил явуулдаг.
                                                                                                                                                               Өдрийн шуудан